Noblistki w latach 2009-2023

Odkrycie telomerazy

Elizabeth Helen Blackburn to Amerykanka pochodzenia australijskiego, zajmująca się biologią molekularną, w tym telomerami, czyli fragmentami zlokalizowanymi na końcu chromosomu, stanowiącymi zabezpieczenie przed uszkodzeniem podczas kopiowania, a także etyką medyczną. Studia rozpoczęła w Uniwersytecie w Melbourne, gdzie w 1970 roku uzyskała tytuł licencjata, a dwa lata później - magistra biologii. Wyjechała do Anglii, gdzie w 1975 roku uzyskała stopień doktora na Uniwersytecie w Cambridge. Następnie odbyła staż podoktorski z biologii molekularnej i komórkowej w Uniwersytecie Yale w Laboratorium dr. Josepha Galla, wraz z którym odkryła strukturę telomerów. Pracowała w Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, a w 1990 roku objęła stanowisko profesora biologii i fizjologii w Uniwersytecie Kalifornijskim w San Francisco. W 1980 roku poznała innego badacza telomerów Jacka Szostaka, który tak jak ona w badaniach stosował drożdże oraz orzęski z rodzaju Tetrahymena, u których występuje… siedem płci. Cztery lata później Blackburn wraz ze swoją doktorantką Carol W. Greider odkryły enzym telomerazy. Badała również wpływ stresu na telomery oraz rolę techniki uważności (mindfulness), czyli metody koncentrowania uwagi na występujących w danej chwili bodźcach. W 2009 roku wraz z Carol W. Greider i Jackiem Szostakiem otrzymała Nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny za poznanie działania telomerów oraz odkrycie telomerazy. Jej doktorantka Carol W. Greider to pochodząca z Davis w Kalifornii amerykańska biolożka molekularna, profesor Johns Hopkins University, która studiowała w Uniwersytecie Kalifornijskim w Santa Barbara. Na początku zajmowała się rytmami dobowymi i biologią komórki w laboratorium Bei Sweeney, potem pracowała w laboratorium Lesa Wilsona, a następnie wyjechała do Niemiec. W 1983 roku otrzymała licencjat z biologii. Doktorat z biologii molekularnej zrobiła cztery lata później pod kierunkiem Elizabeth Blackburn w Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley, gdzie wspólnie odkryły telomerazę.

noblistka z medycyny Elizabeth Helen Blackburn

fot. 10
Elizabeth Helen Blackburn

noblistka z medycyny Carol W. Greider

fot. 11
Carol W. Greider

GPS mózgu

W 2014 roku Nagrodę Nobla za odkrycie heksagonalnej sieci komórek nerwowych, koordynującej układ odpowiedzialny za precyzyjną orientację w przestrzeni, otrzymała May-Britt Moser. Norweska neurofizjolożka, dyrektor naukowa i profesor Kavli Institute for Systems Neuroscience w Norweskim Uniwersytecie Naukowo-Technicznym, studia (psychologiczne) rozpoczęła w Uniwersytecie w Oslo. Jest także absolwentką studiów doktoranckich w zakresie neurofizjologii. Pracowała w Uniwersytecie Edynburskim, a następnie w Kolegium Uniwersyteckim w Londynie. Od 1996 roku wspólnie z mężem Edvardem Moserem pracuje w Norweskim Uniwersytecie Naukowo-Technicznym w Trondheim. Za odkrycie neurobiologicznego systemu orientacji przestrzennej zostali uhonorowani Noblem jako piąte małżeństwo w historii.

noblistka z medycyny May-Britt Moser

fot. 12
May-Britt Moser

Leczenie malarii

Pierwszą wśród noblistek w dziedzinie fizjologii lub medycyny badaczką spoza kultury zachodnioeuropejskiej jest Tu Youyou, która nagrodę otrzymała w 2015 roku. Jest to chińska naukowiec, specjalistka w zakresie chemii farmaceutycznej oraz profesor Akademii Chińskiej Medycyny Tradycyjnej. W latach 1951–1955 studiowała farmację w Akademii Medycznej w Pekinie, a następnie pracowała w Akademii Chińskiej Medycyny Tradycyjnej. Podczas wojny wietnamskiej uczestniczyła w tajnym Projekcie 523, którego celem było zmniejszenie śmiertelności z powodu malarii. Pracowała także jako kierowniczka grupy badawczej w Institute of Materia Medica. Została wysłana na chińską wyspę Hajnan, gdzie analizowała przebieg zakażenia malarią. W trakcie swoich badań zainteresowała się tradycyjną medycyną chińską, w tym stosowaniem bylicy rocznej, z której otrzymała wyciąg. W 1972 roku z otrzymanego wyciągu wyizolowała artemeter, czyli organiczny związek chemiczny, który zastosowano jako lek przeciwmalaryczny skuteczny w leczeniu zakażeń szczepów lekoopornych. Za swoje odkrycia w 2011 roku została uhonorowana Nagrodą Laskera, przyznawaną za badania przyczyniające się do postępu w medycynie, a następnie Nagrodą Nobla. Jest pierwszą obywatelką Chin, która otrzymała obie nagrody za badania prowadzone na terenie Państwa Środka.

Noblistka z medycyny Tu Youyou

fot. 13
Tu Youyou

Szczepionka przeciw COVID

Ostatnią w gronie naszych bohaterek jest węgierska biochemiczka Katalin Karikó, która została nagrodzona w 2023 roku za odkrycia dotyczące modyfikacji zasad nukleozydowych, które umożliwiły opracowanie skutecznych szczepionek mRNA przeciwko COVID-19. Studiowała w Uniwersytecie Segedyńskim, gdzie w 1978 roku uzyskała tytuł magistra biologii, a cztery lata później - doktora biochemii. W 1985 roku wyjechała do Stanów Zjednoczonych, gdzie początkowo pracowała w Temple University w Filadelfii, a od 1989 roku - w Szkole Medycyny Uniwersytetu Pensylwanii. Jeszcze na Węgrzech pracowała nad syntezą i badaniami kwasu rybonukleinowego, co kontynuowała w USA, koncentrując się na mRNA. W 1998 roku podjęła współpracę z immunologiem Drew Weissmanem, czego efektem było uzyskanie modyfikacji zasad azotowych nukleozydów, ograniczających powstawanie stanu zapalnego wywołanego przez wstrzyknięcie RNA. W 2013 roku przeniosła się do BioNTech, gdzie została opracowana szczepionka przeciw COVID-19. W 2023 roku wraz z Weissmanem otrzymała Nagrodę Nobla za odkrycia umożliwiające opracowanie skutecznych szczepionek mRNA przeciw COVID-19. W tym samym roku została odznaczona Krzyżem Wielkim Orderu Węgierskiego Świętego Stefana.

Anita Karykowska
Public Relations, SPZZLO Warszawa-Żoliborz

noblistka z medycyny Katalin Kariko