Która z nas nie jest Dorą? – retoryczne pytanie francuskiej filozofki i feministki Hélène Cixous, nawiązujące do słynnego przypadku pacjentki Zygmunta Freuda, buntowniczki i histeryczki Idy Bauer, nazwanej przez wiedeńskiego psychoanalityka Dorą na cześć jego ówczesnej pokojówki – odwołuje się do konstytucji kobiety jako takiej, żyjącej w świecie zdominowanym przez mężczyzn.

Dawniej przypisywana wyłącznie kobietom i łączona z nieprawidłowościami funkcjonowania macicy, histeria to różnego rodzaju zaburzenia dysocjacyjne i nerwicowe, które mogą dotknąć każdego, niezależnie od wieku, płci, czy sytuacji życiowej. Zachowania histeryczne cechuje nadmierna ekstrawersja, emocjonalność, płaczliwość oraz demonstracyjność zachowań. Obecnie atak histerii traktowany jest jako krytyczne zaburzenie równowagi nerwowej, natomiast w przeszłości podchodzono do zagadnienia różnorodnie, od praktykowania przez osoby o pożądanych predyspozycjach emocjonalnych rytuałów mistyczno-szamańskich w tzw. kulturach pierwotnych po dziewiętnastowieczne leczenie „histeryczek” za pomocą wibratorów.

Egipscy medycy uważali, że macica to żywe zwierzę, które przemieszcza się w górę i uciska różne organy, powodując dolegliwości, w tym duszność charakterystyczną dla napadu histerii. W celu sprowadzenia jej na dół aplikowano miłe aromaty w dolnych partiach ciała, a nieprzyjemne w okolicach nosa. Prawdopodobnie koncepcję tę mógł zainspirować widok kobiety w trakcie ataku histerii, w konwulsjach przypominających atak dzikiego zwierzęcia. Termin „histeria”, inaczej duszność maciczna, wprowadził grecki lekarz Hipokrates, według którego z powodu braku aktywności seksualnej kobieca macica wysusza się i przemieszcza w górę, uciskając serce, płuca i przeponę. Odbyty stosunek płciowy miał czynić macicę wilgotną i uniemożliwiać jej wędrówkę. Również Soranus z Efezu, starożytny prekursor położnictwa i ginekologii, wiązał histerię z zaburzeniami funkcji macicy. Średniowiecze nie przyniosło żadnych innowacji w dziedzinie neurologii, natomiast teolodzy dodali jeszcze wyjaśnienie religijne: opętanie i czary, na które najlepszą metodą leczniczą były egzorcyzmy i modlitwa.

W XIX wieku zwłaszcza w krajach anglosaskich wzrosła liczba zdiagnozowanych przypadków ataków histerii, na co w pewnym stopniu mogło wpłynąć znudzenie mieszczańskim stylem życia, reprezentowanym przez coraz szersze kręgi społeczne w zindustrializowanym zachodnim świecie. Pacjentki uskarżające się na różnego rodzaju problemy, często niezwiązane z zaburzeniami dysocjacyjnymi, wiktoriańscy medycy leczyli stymulacją seksualną, doprowadzając do orgazmu za pomocą wibratorów. Liczba tego typu przypadków gwałtownie spadła po roku 1910, gdy zjawisko upubliczniono w mediach. Do zaniechania tego typu praktyk przyczyniła się również wzmożona elektryfikacja gospodarstw domowych i związana z tym oferta domowych wibratorów w katalogach dla gospodyń, wcześniej dostępnych wyłącznie dla lekarzy.

W tzw. kulturach pierwotnych osoby obdarzone niestandardowymi cechami psychicznymi, w tym osobowością dysocjacyjną, często funkcjonowały jako szamani, znachorzy, czarownicy. Spełniali oni ważne funkcje społeczno-religijne, działając w sytuacji pewnego rodzaju „kryzysu”, takiego jak choroba lub śmierć. Podstawową metodą działania szamana jest ekstaza, polegająca na wejściu w trans poprzez taniec lub uderzania w bębenek, umożliwiająca duchowe opuszczenia własnego ciała. Dzięki temu może się on skontaktować ze światem duchów oraz odbyć podróż do nieba lub świata podziemnego. Szamani amerykańscy podczas rytuałów stosowali również różnego rodzaju środki psychoaktywne, takie jak np. ayahuasca, grzyby psylocybinowe, czy peyotl, które ułatwiały „wędrówkę” w zaświaty.

Twórcą nowoczesnego podejścia do zagadnienia histerii był Pierre Marie Félix Janet, francuski neurolog i psycholog, pionier w dziedzinie badania pamięci pourazowej. Postrzegał on histerię jako następstwo obniżonego napięcia psychicznego, skutkujące brakiem możliwości syntezy czynności psychicznych i świadomości, co w efekcie prowadzi do utraty kontroli nad funkcjami psychicznymi, które zaczynają funkcjonować niezależnie od woli. Natomiast Zygmunt Freud za przyczynę histerii uznawał uraz psychiczny, w wyniku którego emocje zostają wyparte do nieświadomości. Moment oddzielenia emocji od treści przeżytego urazu to chwila wystąpienia objawów histerycznych, stanowiących zniekształconą i symboliczną formę ujawniania emocji. Słynna pacjentka - Ida Bauer- pojawiła się w gabinecie wiedeńskiego psychoanalityka w roku 1900 jako osiemnastolatka, za namową ojca, żydowskiego przedsiębiorcy. Miała za sobą próbę samobójczą i według Freuda wykazywała zwykłe objawy histerii. Według Freuda na jej zaburzenia histeryczne wpłynęła sytuacja rodzinna, w tym romans ojca z żoną przyjaciela rodziny, zakochanie w ojcu, rywalizacja z matką o ojca oraz oskarżenia wobec przyjaciela rodziny o próbę gwałtu. Historia choroby Idy Bauer okazała się ważnym etapem formowania ogólnych założeń psychoanalizy. Natomiast opis leczenia słynnej pacjentki stał się przedmiotem krytyki ze strony feministek, które zarzucały Freudowi stronniczą argumentację na temat powodów histerii, brak profesjonalizmu oraz rzekome zauroczenie pacjentką.

Ze względu na negatywne historyczne konotacje współczesna nauka odeszła od terminu „histeria”, zastępując go terminem „dysocjacja”, oznaczającym rozłączenie funkcji normalnie zintegrowanych, takich jak świadomość, pamięć, tożsamość i percepcja. W takim ujęciu histeria oznacza krytyczne zaburzenie równowagi nerwowej spowodowane przez urazy psychiczne lub przeciążenie układu nerwowego, wpływające na rozdzielenie funkcji intelektualnych, któremu towarzyszą objawy nerwicowe uwarunkowane konstytucją psychofizyczną danej osoby. Zaburzenie przybiera postać nagłych, nieoczekiwanych zmian nastroju, którym towarzyszą ataki histerii, charakteryzujące się silnymi stanami emocjonalnymi, takimi jak płacz, lęk, agresja i krzyk. Wpływ na powstawanie zachowań histerycznych mają najprawdopodobniej pierwsze lata rozwoju, kiedy to kształtuje się charakter dziecka i przyswajane są schematy pożądanych reakcji. Czynnikami sprzyjającymi są brak ciepła w dzieciństwie, nerwowość rodziców oraz odczuwanie takich emocji, jak frustracja, zazdrość i rywalizacja. Podłożem wybuchu ataku histerii jest lęk oraz brak możliwości obrony przed nim, odczuwanie rozbieżności między możliwościami a osiągnięciami. Leczenie polega na stosowaniu psychoterapii, czasami wprowadza się farmakoterapię.

Niezależnie od tego, czy dzieje leczenia zaburzeń dysocjacyjnych możemy traktować jako walkę mężczyzn lekarzy z feminizmem, polegającą na tłumieniu pragnień emancypacyjnych, czy niepowodzenia wynikały po prostu z niezrozumienia kobiecej konstytucji psychofizycznej, historia histerii to fantastyczna podróż po zakamarkach ludzkiej psychiki.

Anita Karykowska
Public Relations, SPZZLO Warszawa-Żoliborz