Boże Narodzenie to jedno z najważniejszych świąt chrześcijańskich, również jedno z najistotniejszych w naszej kulturze, obchodzone w ograniczonym zakresie także przez wyznawców innych religii oraz osoby bezwyznaniowe.
Natomiast Wigilia (z łac. „czuwanie”) to chyba najbardziej polski dzień świąteczny w całym kalendarzu liturgicznym, celebrowany podczas przesilenia zimowego, którego geneza wywodzi się z czasów antycznych. W kościele łacińskim obchodzona 24 grudnia, w kościele greckokatolickim i prawosławnym – 6 stycznia, a w kościele katolickim obrządku ormiańskiego – 5 stycznia. Natomiast na Zachodzie często nieświętowana.

Pierwowzorem świąt Bożego Narodzenia są prawdopodobnie rzymskie Saturnalia, czyli święto ku czci boga rolnictwa Saturna obchodzone od 17 do 23 grudnia. Był to czas radości i zabaw, podczas którego obdarowywano się prezentami, w tym woskowymi świecami, glinianymi figurkami (symbolizującymi wcześniejsze krwawe ofiary z ludzi) oraz w przypadku zamożniejszych obywateli - wyrobami ze srebra. Panowie zamieniali się rolami z niewolnikami, którzy dostawali lepsze ubrania i byli przez swoich właścicieli obsługiwani. Przystrajano także wiecznie zielone rośliny oraz dekorowano domy girlandami i lampami. Okres świąteczny był wolny od pracy i nauki. Natomiast w II wieku n.e. bardzo popularny stał się kult nowego bóstwa synkretycznego Sol Invictus (łac. Słońce Niezwyciężone), łączącego cechy greckiego Apollona i indoirańskiego Mitry. Za rządów takich cesarzy, jak Heliogabal, Aurelian, czy Konstantyn Wielki (w początkach swojego panowania) bóg ten praktycznie awansował do roli najważniejszego w niebiańskim panteonie. Głównym świętem z nim związanym był dzień jego narodzin - Dies Natalis Solis Invicti - obchodzony 25 grudnia. Termin ten pod koniec IV stulecia zaanektowało chrześcijaństwo, przyjmując jako symboliczną datę narodzin Jezusa Chrystusa, który bywa nazywany „Światłością świata” lub „Słońcem sprawiedliwości”.

Nasi przodkowie w okresie przesilenia zimowego obchodzili Godowe Święto lub Szczodre Gody, upamiętniające zwycięstwo światła nad ciemnością, czyli okres, w którym zaczyna przybywać dnia, a ubywać nocy, przynosząc ludziom nadzieję, optymizm oraz radość. Święto symbolizowało powrót Swaroga, boga nieba, słońca, ognia i kowalstwa, który odzyskiwał panowanie nad światem. Czas Szczodrych Godów był czasem przejściowym, momentem śmierci starego Słońca i narodzin młodego, który spędzano na ucztach i zabawach. Przesilenie zimowe poświęcone było także duszom zmarłych przodków, którzy mieli wtedy przybywać na ziemię. Był to też wyjątkowy okres na odprawianie wróżb na nadchodzący rok. Podczas Szczodrych Godów na Śląsku w kącie izby stawiano snop zżętego żyta, dekorowany suszonymi owocami i orzechami, przechowywany aż do wiosny, z którego nasion dokonywano nowego zasiewu. Na Podhalu, Śląsku oraz w Małopolsce udekorowana gałąź jodły, świerku lub sosny, tzw. podłaźniczka, wieszana była pod sufitem. W wielu regionach Polski w celu zapewnienia przyszłorocznego urodzaju pod obrusem kładziono sianko; zwyczaj ten zresztą przetrwał do dziś. Kolęda to pierwotnie radosna pieśń noworoczna, śpiewana podczas odwiedzania znajomych w noc przesilenia zimowego, która współcześnie przyjęła formę pieśni bożonarodzeniowej. Także zwyczaj kolędowania, czyli chodzenia przez grupę kolędników od domu do domu z życzeniami pomyślności w Nowym Roku, ma starosłowiańską genezę. Maszkary noszone przez kolędników również mają pochodzenie przedchrześcijańskie związane z praktyką zaklinania urodzaju. Najpowszechniej znaną maszkarą noszoną podczas kolędowania jest włochaty i rogaty Turoń. Tur symbolizował słońce, więc postać turonia może być związana z narodzinami nowego słońca wraz z nastaniem coraz dłuższych dni.

Chanuka to grudniowe święto żydowskie trwające osiem dni, począwszy od 25 dnia miesiąca kislew (zgodnie z kalendarzem gregoriańskim przełom listopada i grudnia), upamiętniające wydarzenie podczas Powstania Machabeuszów pod wodzą Judy Machabeusza. Przyczyną wybuchu powstania była odmowa złożenia ofiary pogańskiemu bóstwu przez kapłana Matatiasza i zabicie Żyda, który zamierzał taką ofiarę złożyć. W obawie przed represjami ze strony władz podległych hellenistycznej dynastii Seleucydów Matatiasz ukrył się ze swoimi pięcioma synami w górach Gofna, a do nich przyłączyli się inni Żydzi. Po śmierci Matatiasza dowództwo nad powstańcami objął jego syn, Juda Machabeusz, pokonując wojska Seleucydów, zajmując Jerozolimę i dokonując rzezi zwolenników hellenizmu. W 164 roku p.n.e. dokonano oczyszczenia i ponownego poświęcenia Świątyni Jerozolimskiej, a na pamiątkę tego wydarzenia ustanowiono święto chanuka. Zgodnie z Talmudem w czasie ponownego poświęcenia świątyni znaleziono tylko jedno małe naczynko przydatnej do celów kultowych oliwy, jednak ta odrobina oliwy (cudownie) paliła się przez osiem dni. Na upamiętnienie tego święta w synagogach i wielu żydowskich domach zapala się do dzisiaj chanukiję, czyli dziewięcioramienny świecznik. Chanuka nie jest najważniejszym żydowskim świętem, natomiast jest z pewnością jednym z najweselszych. Współcześnie przypomina judaistyczny odpowiednik Bożego Narodzenia, ze względu na zimowy termin oraz huczny, rodzinny i radosny charakter. Podczas święta dzieci są obdarowywane prezentami oraz spożywa się dużo słodyczy, szczególnie smażonych pączków nadziewanych konfiturami i posypanych cukrem pudrem. Dlatego w nieortodoksyjnych rodzinach żydowskich święto świateł jest obecnie łączone z bardziej komercyjnymi elementami bożonarodzeniowymi.

W dzisiejszym świecie Boże Narodzenie to święto globalne, obchodzone na wszystkich kontynentach, niezależnie od kultury bądź religii dominującej na danym obszarze. Patronuje mu Święty Mikołaj, którego pierwowzorem jest Św. Mikołaj Cudotwórca, biskup z Miry. Starszy pan z brzuszkiem w czerwonym kubraczku jest chyba tak samo wyczekiwany przez wszystkie dzieci od Tokio po Johannesburg.

Anita Karykowska
Public Relations, SPZZLO Warszawa-Żoliborz